خبر ساز ـ گروه حج و زیارت ـ مریم سادات آجودانی: حج تمتع از دهه ۵۰ متحول شد و زائران در قالب کاروان و به صورت نظام‌‌مند عازم سرزمین وحی شدند. همین روند پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با تغییراتی ادامه پیدا کرد، اما سال ۱۳۵۸ که نخستین حج تمتع بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بود، حال و هوای متفاوتی نسبت به سال‌های قبل داشت.
با مهدی حمزه‌ای، از فعالان و مسؤولان اسبق حوزه حج که از قبل از پیروزی انقلاب در موقعیت‌های مختلف به سرزمین وحی مشرف شده است، درباره وضعیت حج تمتع قبل و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را می‌خوانیم:
مهدی حمزه‌ای
کاروان‌های حج تمتع درجه‌بندی شدند
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اعزام و انتخاب زائران حج تمتع چگونه انجام می‌شد؟
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کار اعزام زائران دست سازمان اوقاف و زیر نظر نخست وزیری صورت می‌گرفت. در زمان آقای آزمون به عنوان مسؤوول اعزام در دوران شاهنشاهی اتفاقات خوبی در حوزه حج رقم خورد و زائران که پیش از دهه ۵۰ به صورت متفرقه به سرزمین وحی مشرف می‌شدند، دیگر ساماندهی شدند و با اعزام زائران زیر نظر اوقاف از سال ۱۳۵۱، نظم خاصی در اعزامها نسبت به قبل حاکم شد.
بر همین اساس تعداد زائران هر روز افزایش یافت. علاوه بر این، سردرگمی زائران برای تشرف به حج و اقدامات قبل از اعزام کاهش پیدا کرد. چرا که در گذشته باید زائران به ثبت احوال می‌رفتند و رونوشت مدارک را می‌گرفتند که با توافق اوقاف و ثبت احوال، روند تحویل مدارک تغییر کرد و همه این اقدامات توسط سازمان اوقاف انجام شد. در آن ایام زائران باید ۱۵ هزار ریال بابت صدور گذرنامه و عوارض خروج از کشور می‌پرداختند که اگر زائری می‌خواست همسرش را نیز ببرد باید ۶ هزار و ۸۷۵ ریال دیگر واریز می‌کرد. در نخستین سال که حج ساماندهی شد، یعنی سال ۱۳۵۱، نفری پنج هزار تومان هزینه حج تمتع بود. البته اگر زائری می‌خواست از امکانات بیش‌تری استفاده کند، هزار تومان دیگر باید پرداخت می‌کرد و هزینه حج به ۶ هزار تومان می‌رسید که به آن می‌گفتند کاروان درجه یک. از همان زمان درجه‌بندی کاروان‌ها آغاز شد.
هزینههای حج تمتع در دهه ۵۰ و افزایش قیمت‌ها با گرانی پرواز و ریال سعودی
هزینه سفر حج تمتع قبل از انقلاب چگونه برآورد می‌شد؟
هزینه حج بسته به امکانات و قیمت‌ها در عربستان بود. در نخستین سال که حج زیر نظر اوقاف در دوران طاغوت برگزار شد، هزینه حج پنج و ۶ هزار تومان بود که سال بعد آن یعنی در سال ۱۳۵۲ هزینه حج تمتع تا حدودی افزایش پیدا کرد و هزینه‌هایی این سفر اینگونه بود:کرایه خانه در مدینه ۵ هزار ریال، کرایه خانه در مکه ۶ هزار و ۵۰۰ ریال، هزینه خوراک ۲۸ شبانه‌روز ۱۶ هزار و ۴۰۰ ،بلیت هواپیما ۲۰ هزار و ۲۰۰ ریال، دستمزد مطوف در مکه و دلیل در مدینه ۲ هزار و ۸۵۰ ریال، کرایه وسایل نقلیه از جده به مدینه یک هزار و ۵۷۰ ریال، کرایه وسایل نقلیه از مدینه به مکه یک هزار و ۴۳۰ ریال، کرایه در سایر مسیرها ۲ هزار ریال، دستمزد پزشک و بهای دارو یک هزار ریال، کارگز محلی یک هزار ریال، وسایل حمل بار و بابری یک هزار و ۵۰ ریال، دستمرد مدیر ۳ هزار ریال، استهلاک اسباب یک هزار ریال و عوارض انجمن شهرستان ۲ هزار ریال. در مجموع هم هزینه حج در آن سال ۶ هزار و ۵۰۰ تومان تعیین شد. چنانچه اگر زائری خواستار ارائه خدمات بیشتر بود، می‌توانست با پرداخت ۸ هزار و ۵۰۰ تومان به حج تمتع مشرف شود که این هزینه اضافه ۲ هزار تومان هم تشریح می‌شد. مثلا کرایه خانه ۱۳ هزار ریال، هزینه طبخ غذا پنج هزار ریال، دستمزد خدمات اضافی و اسباب اضافی یک هزار ریال و تفاوت دستمزد مدیر گروه هزار ریال بود که زائران برای اعزام در قالب کاروان درجه یک باید آن را می‌پرداختند.
یکی از دلایل بالا رفتن هزینههای حج در سال ۱۳۵۲ نسبت به سال قبل از آن، بلیت پرواز بود. بلیت هواپیما در سال ۱۳۵۱ حدود ۱۷۷ هزار ریال بود که بعد ریال سعودی افزایش یافت و بلیت پرواز ۲۰۰ هزار ریال شد. سایر هزینه‌ها هم گران شد؛ تا جایی که در سال ۱۳۵۲ شاهد رشد ۳۰ درصدی اجاره خانه، پنج درصدی حمل و نقل، پنج درصدی کارمزد کارگران بومی، ۲۵ درصدی کرایه چادر در منا و عرفات و ۳۰ درصدی بهای غذا بودیم.
اعزام حجاج از ۳ ایستگاه پروازی و نحوه اسکان آنها در عربستان
گفته می‌شود که در دهه‌های دور اعزام زائران به حج تمتع به صورت زمینی و با اسب و شتر انجام می‌شد. از کی این سفر، هوایی شد و اقامت در عربستان چگونه بود؟
تاریخ هوایی شدن حج را دقیق نمی‌دانم، اما در دهه ۵۰ اعزامها از سه ایستگاه پروازی تهران، شیراز و آبادان انجام می‌شد و زائران شهرهای مختلف هم باید به هر روشی خود را به یکی از این ایستگاه‌های پروازی می‌رساندند.
درباره اقامت هم، آن زمان هتل‌ها در مکه و مدینه بسیار محدود بود و کاروان‌های ایرانی در خانه‌هایی که اجاره می‌شد، اسکان پیدا می‌کردند و مدیر کاروان، خانه را تجهیز و آماده حضور زائران می‌کرد و در طول سال هم این وسایل را در انباری نگهداری می‌کرد یا آنها را می‌فروخت و سال بعد دوباره برای تهیه وسایل مورد نیاز اقدام می‌کرد. غذا هم در همان خانه طبخ و توزیع می‌شد که البته این روش مشکلاتی داشت؛ به طوری که برخی از زائران به درستی از امکانات و تغذیه استفاده نمی‌کردند، در حالی که هزینه کامل آن را پرداخته بودند.
هر سال چند ایرانی به حج تمتع اعزام می‌شد؟
تعداد زائران در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۳ حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر بود. سال ۱۳۵۴ حدود ۶۵ هزار زائر از کشورمان به حج تمتع مشرف شدند. در آن ایام چادرهای زائران ایرانی در منا سوخت و دولت تصمیم گرفت تعداد زائران را کاهش دهد تا ساماندهی شود. بعد هم به خاطر افزایش تقاضا، مجبور به قرعه‌کشی شدند. برای همین قرار شد ثبت‌نام از متقاضیان حج انجام شود و با توجه به سهمیه، اگر ثبت‌نام به اندازه بود، زائران اعزام می‌شوند و اگر تعداد متقاضیان بیش از سهمیه حج بود، قرعه‌کشی صورت گیرد که البته این تصمیم محقق نشد. چرا که بعد گفتند با سیستم قرعه‌کشی عدالت برقرار نخواهد شد. بر همین اساس تصمیم گرفتند به هر استان سهمیه‌ای متناسب با جمعیت اختصاص دهند که این روش هم پاسخگوی نیاز زائران نبود و مشکلاتی ایجاد کرد.
اولین ثبت‌نام حج تمتع پس از پیروزی انقلاب؛ از تدارک ۴۰ دفتر تا استقبال بی‌نظیر مردم برای حج تمتع
پس از پیروزی انقلاب اسلامی وضعیت حج تمتع چگونه شد و اعزام زائران بر چه اساسی صورت گرفت؟
در دوران انقلاب اسلامی، حج و زیارت که زیر نظر اوقاف بود، به عنوان یکی از سازمان‌های زیر مجموعه وزارت ارشاد ملی شد. بعد برای اعزام زائران به حج تمتع تصمیم گرفتند تا ثبت‌نام انجام دهند. آن زمان برخی گفتند ممکن است تعداد زائران ثبت‌نامی بیش از سهمیه باشد. به همین دلیل آقایان کفاشیان، آیت‌الله انواری و محلاتی پیشنهاد دادند تا دفتری تهیه و تدوین شود که هر دفتر امکان ثبت اسامی یک هزار نفر باشد و بر این اساس ۴۰ دفتر آماده و در استان‌ها توزیع شد. قرار بود وقتی یک هزار نفر در هر دفتر تکمیل شد، دفتر بسته شود. همچنین اعلام شد که دفترها باید در مجاورت بانک باشد تا افراد متقاضی بتوانند هزینه اولیه ۱۰۰۰ تومان را به عنوان پیش پرداخت حج تمتع واریز کنند.
سال ۱۳۵۸ قرار شد از صبح دفاتر ثبت‌نام حج تمتع باز شود. من آن ایام ناظر عملیات ثبت‌نام حج بودم. از بانک خیابان آزادی که یکی از دفاتر بود به ما خبر دادند شیشه بانک را شکستند. به آنجا رفتم و دیدم که چندین اتوبوس و مینی بوس مستقر، و متقاضیان ثبت‌نام حج را با دریافت مبلغی از شهرهای اطراف به تهران آوردند تا برای حج تمتع آن سال ثبت‌نام کنند.
یک بار ثبت‌نام برای اعزام سه سال زائران به حج تمتع
مگر ثبت‌نام حج در همه استان‌ها انجام نمی‌شد و دفترها در بین استان‌ها توزیع نشده بود؟
در مجموع، ۴۰ دفتر بود و با توجه به جمعیت در برخی از استان‌ها اصلاً دفتری برای ثبت‌نام حج ارسال نشده بود. همین امر باعث شد تا همهمه‌ای ایجاد شود. یکی از دفاتر تهران، روبروی دانشگاه تهران و یکی در خیابان آزادی و دیگری در حوالی راه آهن بود. دفاتر ثبت‌نام از متقاضیان حج که هر دفتر ظرفیت هزار نفر را داشت، تا ظهر نخستین روز ثبت‌نام تکمیل شد و همچنان صف‌های طولانی منتظر ثبت‌نام بودند. با بررسی وضعیت قرار شد تا ثبت‌نام ادامه پیدا کند و اسامی متقاضیان پس از پرداخت هزینه، ثبت شود. در نهایت جمعیت زیادی ثبت‌نام کردند که تعداد دقیق در خاطرم نیست. اما آنقدر تعداد متقاضیان زیاد بود که تا سه سال روند اعزام آنها ادامه پیدا کرد و زائران در سال‌های ۱۳۵۸، ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ به حج تمتع اعزام شدند و ثبت‌نامی دیگر انجام نشد. البته در سال ۱۳۶۰ با توجه به ظرفیت، ثبت‌نام مجدد انجام شد و با استقبال متقاضیان دوباره اعزام سه سال طول کشید.
وقتی کم‌تر از ۵ درصد سهمیه ایران عازم سرزمین وحی شدند
از وضعیت حج تمتع در اوایل انقلاب برایمان بگویید.
سال ۱۳۵۸ که زائران ایرانی به حج تمتع مشرف شدند، سعودی‌ها به خوبی از ایرانیان استقبال کردند. با توجه به جنبه‌های سیاسی حج تمتع، امام خمینی (ره) به برائت از مشرکان تأکید داشتند. بر همین اساس، زائران حج آن سال هم اقدام به برپایی راهپیمایی اعتراضی با شعارهایی علیه طاغوت و شرک در مکه کردند. آن موقع عربستان هم نسبت به این راهپیمایی اعتراض نشان داد اما هر سال چنین مراسمی با توجه به گرایش مذهبی مردم، پرشورتر برگزار شد.
سال ۱۳۵۹ هم با توجه به جنگ ایران و عراق و مشکل در فرودگاه‌ها، اعزامها متوقف شد و از اعزام ۱۲۰ هزار نفر سهمیه ایران، تنها پنج هزار نفر به حج تمتع مشرف شد.
قیمت‌های سفر حج تمتع بعد از انقلاب
هزینه حج تمتع در نخستین اعزام زائران به سرزمین وحی در دوران پیروزی انقلاب اسلامی چقدر بود؟
سال ۱۳۵۷ که آخرین حج دوران طاغوت بود، هزینه حج تقریبا ۱۵ هزار تومان برای متقاضی اصلی و ۱۳ هزار تومان برای همسر متقاضی بود. یعنی در حدود ۶ سال هزینه حج سه برابر شد؛ به طوری که از پنج هزار تومان سال ۱۳۵۱ به ۱۵ هزار تومان سال ۱۳۵۷ رسید. سال ۱۳۵۸ هم که نخستین حج بعد از پیروزی انقلاب به شمار می‌رود، هزینه حج حدود ۱۷ هزار تومان بود و در سال ۱۳۶۰ هزینه حج ۲۰ هزار تومان شد. در سال ۱۳۶۰ برای سال بعد ثبت‌نام انجام شد که حدود یک میلیون نفر ثبت‌نام کردند و اعزام آنها سه سال به طول انجامید. هزینه حج هم آن زمان ۲۷ هزار تومان شد.
اعزام سالانه بیش از ۱۵۰ هزار ایرانی به حج تمتع در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی
بیش از یک میلیون نفر در سه سال به حج اعزام شدند؟ مگر سهمیه ایران چند نفر بود؟
همه متقاضیان در این سه سال آماده اعزام نبودند و حتی همچنان فکر کنم برخی از ودیعه‌گذران آن سال همچنان به حج تمتع مشرف نشدند. با این وجود، اوایل دهه ۶۰ تعداد حجاج ایرانی رشد قابل توجهی داشت؛ تا جایی که در سال‌های ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ هر سال بیش از ۱۵۰ هزار نفر عازم سرزمین وحی شدند. تا سال ۱۳۶۶ زائران ایرانی بسیاری به حج مشرف شدند تا اینکه حج خونین در سال ۱۳۶۶ رخ داد و اعزامها متوقف شد. از سال ۱۳۷۰ که دوباره حج تمتع برقرار شد، سازمان همکاری‌های اسلامی بدون حضور ایران مصوب کرد که سهمیه حج کشورها یک هزارم جمعیت آنها باید باشد.
پس چرا تعداد زائران ایرانی حج تمتع در سال ۱۳۷۰ بیش از ۱۰۰ هزار نفر بود؟
با توجه به جمعیت ایران در آن زمان که ۶۰ میلیون نفر بود، سهمیه ایران ۶۰ هزار نفر می‌شد که با مذاکرات انجام شده با سعودی‌ها، ۱۲۰ هزار زائر به حج اعزام شدند و در سال‌های بعد هم تعداد حجاج ایرانی ۱۰۰ و ۹۰ هزار نفر بود.
رفتار مناسب سعودی‌ها با ایرانیان پس از پیروزی انقلاب اسلامی
حج آن زمان چه تغییراتی با گذشته داشت؟
عربستان بعد از پیروزی انقلاب از ایرانیان خیلی حساب می‌برد و هر چه ایران می‌خواست، قبول می‌کرد و حتی با توجه به نظم کاروان‌ها از ما راهنمایی می‌خواست تا حج را به درستی مدیریت کند. نکته جالب در حج بعد از انقلاب، سهولت اعزامها و حتی مذاکرات با سعودی بود؛ به طوری که گاهی برای توافق‌ها، کم‌تر از یک ساعت جلسه داشتیم. اما از سال ۱۳۶۶ به بعد روند کمی تغییر کرد و برای اعزام زائران به حج پس از حج خونین بیش از ۱۸ ساعت با طرف سعودی مشغول چانه‌زنی بودیم.
در گذشته در ایام حج همهمه زیادی ایجاد می‌شد و خدمت‌رسانی مناسبی از سوی سعودی‌ها صورت نمی‌گرفت. یک بار پیشنهاد دادیم که سعودی‌ها با هم‌فکری سایر کشورهای اسلامی نماد و علامت برای خدمات در نظر بگیرند. مثلا برای ناهارخوری عکس قاشق و چنگال بگذارد یا برای رمی جمرات عکس سنگی در حال پرتاب که سال بعد این امر محقق شد و در حج بعد تداخل زائران برای استفاده از امکانات کاهش یافت.
تدبیر ایران برای جلوگیری از گم شدن زائران در ایام تشریق
یک سال هم تصمیم گرفتیم برای اینکه زائران در منا مسیر را گم نکنند، اقدامی را عملیاتی کنیم. به همین دلیل، به یکی از دوستان که در مالزی تحصیل می‌کرد، بالن سفارش دادیم. حدود ۲۰ بالن رنگی و ۲ بالن بزرگتر به رنگ پرچم ایران سفارش دادیم و به دست ما رسید. با وسایل مرحوم ری‌شهری این بالن‌ها را به عربستان فرستادیم، چون بار ایشان را بازدید نمی‌کردند. بالن‌ها را در مدینه تخلیه کرده و با ماشین خودمان منتقل کردیم و در مکه گاز هلیوم خریدیم. کاروان‌ها را پس از تقسیم بندی در منا و عرفات، برای هر استان‌هایی چادرهای‌شان نزدیک هم بود، رنگی تعیین و به آنها اطلاع دادیم.
روز منا بالن بزرگ که پرچ ایران بود، هوا کردیم که از جمرات هم مشخص بود. زائر از جمرات می‌خواست برگردد، می‌دید بالن کجاست و به سمت آن می‌آمد. بالن رنگی که هر کدام محل خیمه استان بود نیز پایین‌تر از بالن بزرگ قرار دادیم. روی احرام خانم‌ها هم پارچه به رنگ بالن استان بود تا راحت‌تر بتوانند مسیر را پیدا کنند. دیگر با مشاهده زائران ایرانی نمی‌خواست بپرسیم که برای کدام استان هستید یا خیمه شما کدام سمت است. بر اساس رنگ مسیر را طی می‌کردند.
این اقدام اجرا و روز اول طی شد. روز دوم عربستان از ما خواست تا بالن‌ها را پایین بیاوریم. مناسک حج که تمام شد، به ایران برگشتم. آقای رضایی که رئیس وقت حج و زیارت بود، به من از مکه زنگ زد و گفت وزیر حج عربستان گفته کسی این طرح را اجرا کرده باید این اقدام را توضیح دهد. با اینکه به ایران برگشته بودم، دوباره سوار هواپیما شدم و برگشتم عربستان. وزیر وقت حج عربستان در جلسه گفت که این کار شما سیاسی است و می‌خواستید کشورهای مختلف را جذب کنید. رنگ قهوه‌ای را برای کشورهای افریقایی، زرد را برای کشورهای آسیای شرقی و سبز را برای اروپا گذاشتید. من خندیدم و گفتم اصلا این مورد به ذهنم نرسید. اما واقعا کار خوبی است. چرا این کار را نمی‌کنید تا زائران گم نشوند. در هر صورت آنها را متقاعد کردیم که کار سیاسی نبوده و از مسؤولان سعودی خواستیم برای جلوگیری از گم شدن زائران چنین اقداماتی را اجرایی کنند. بعد هم از طرح ما استقبال کردند.
پایان پیام/
